WMA    Światowego
Stowarzyszenia
Lekarzy


Deklaracja Helsińska 2024

  
  Etyczne zasady prowadzenia badań medycznych z udziałem ludzi

Przyjęta przez
18 Zgromadzenie Ogólne Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA), Helsinki, Finlandia, czerwiec 1964 r.,
i zmieniona przez:
29 Zgromadzenie Ogólne WMA, Tokio, Japonia, październik 1975 r.
35 Zgromadzenie Ogólne WMA, Wenecja, Włochy, październik 1983 r.
41 Zgromadzenie Ogólne WMA, Hong Kong, wrzesień 1989 r.
48 Zgromadzenie Ogólne WMA, Somerset West, RPA, październik 1996 r.
52 Zgromadzenie Ogólne WMA, Edynburg, Szkocja, październik 2000 r.
53 Zgromadzenie Ogólne WMA, Waszyngton DC, USA, październik 2002 r. (dodana Nota Wyjaśniająca)
55 Zgromadzenie Ogólne WMA, Tokio, Japonia, październik 2004 r. (dodana Nota Wyjaśniająca)
59 Zgromadzenie Ogólne WMA, Seul, Republika Korei, październik 2008 r.
64 Zgromadzenie Ogólne WMA, Fortaleza, Brazylia, październik 2013 r.
75 Zgromadzenie Ogólne WMA, Helsinki, Finlandia, październik 2024 r.

 

Zasady ogólne    Ryzyka, obciążenia i korzyści    Osoby i grupy narażone na wykorzystywanie    Wymagania naukowe i protokoły badań    Komisje Bioetyczne    Prywatność i poufność   Świadoma zgoda    Zastosowanie placebo    Postępowanie poprocesowe    Rejestracja badań oraz publikacja    Interwencje o nieudowodnionej skuteczności w praktyce klinicznej
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37
Preambuła
1. Światowe Stowarzyszenie Lekarzy (World Medical Association – WMA) opracowało Deklarację helsińską jako wykładnię zasad etycznych dla naukowych badań medycznych z udziałem ludzi, włącznie z badaniami na identyfikowalnym ludzkim materiale i danych. Założono, że Deklarację powinno się czytać w całości, a każdy z jej paragrafów stosować z uwzględnieniem wszystkich innych stosownych paragrafów.
2. Chociaż Deklaracja została przyjęta przez lekarzy, WMA stoi na stanowisku, że powinny jej przestrzegać wszystkie osoby, zespoły i organizacje zaangażowane w naukowe badania medyczne, ponieważ przedstawione w niej zasady mają fundamentalne znaczenie dla poszanowania i ochrony wszystkich uczestników badań, zarówno pacjentów, jak i zdrowych ochotników.
Zasady ogólne
3. Deklaracja genewska WMA zobowiązuje lekarza do przestrzegania zasady „Zdrowie mojego pacjenta będzie moją główną troską”, a Międzynarodowy kodeks etyki lekarskiej WMA wskazuje, że „Lekarz musi przestrzegać prymatu zdrowia i dobrostanu pacjenta oraz świadczyć opiekę w najlepszym interesie pacjenta”.
4. Obowiązkiem lekarza jest promocja i ochrona zdrowia, dobrostanu i praw pacjentów, również tych, którzy uczestniczą w medycznych badaniach naukowych. Wiedza i sumienie lekarza służą wypełnianiu tego obowiązku.
5. Podstawą postępu medycyny są badania naukowe, które w ostatniej fazie muszą być prowadzone z udziałem ludzi.
Nawet dobrze sprawdzone interwencje powinny być stale oceniane w badaniach pod kątem bezpieczeństwa, skuteczności, efektywności, dostępności i jakości.
6. Naukowe badania medyczne z udziałem ludzi podlegają standardom etycznym, które promują i zapewniają poszanowanie wszystkich uczestników oraz chronią ich zdrowie i prawa.
Ponieważ naukowe badania medyczne mogą być prowadzone w warunkach różnych nierówności strukturalnych, badacze powinni dokładnie rozważyć bilans korzyści, ryzyk i obciążeń.
W przebieg naukowych badań medycznych, przed ich rozpoczęciem, w trakcie i po zakończeniu, powinno się angażować wszystkich uczestników, zarówno potencjalnych, jak i już do nich włączonych, wraz z ich społecznościami. Badacze powinni umożliwić uczestnikom, potencjalnym i włączonym do badania, oraz ich społecznościom komunikowanie swoich priorytetów i wartości, uczestniczenie w projektowaniu badań, ich realizacji oraz w innych istotnych działaniach, a także angażowanie się w zrozumienie i rozpowszechnianie wyników.
7. Podstawowym celem naukowych badań medycznych z udziałem ludzi jest zdobywanie wiedzy pozwalającej zrozumieć przyczyny, przebieg i skutki chorób oraz doskonalenie interwencji profilaktycznych, diagnostycznych i leczniczych, a ostatecznie poprawa zdrowia jednostkowego i zdrowia publicznego.
Cele te nigdy jednak nie mogą mieć pierwszeństwa przed prawami i interesami poszczególnych uczestników badań.
8. Mimo że nowa wiedza i interwencje mogą być pilnie potrzebne w stanach zagrożenia zdrowia publicznego, zasadnicze znaczenie ma przestrzeganie w takich sytuacjach zasad etycznych zawartych w niniejszej Deklaracji.
9. Obowiązkiem lekarzy zaangażowanych w naukowe badania medyczne jest ochrona życia, zdrowia, godności, integralności, autonomii, prywatności i poufności danych osobowych uczestników badań. Odpowiedzialność za ochronę uczestników badań zawsze spoczywa na lekarzach lub innych badaczach, nigdy zaś na uczestnikach badań, nawet jeśli wyrazili oni na nie zgodę.
10. Lekarze i inni badacze powinni uwzględniać normy i standardy etyczne, prawne oraz inne regulacje dotyczące badań z udziałem ludzi obowiązujące w kraju lub krajach, w których badania zostały rozpoczęte i mają być prowadzone, a także obowiązujące normy i standardy międzynarodowe. Żaden krajowy lub międzynarodowy wymóg etyczny, prawny lub wynikający z innych regulacji nie powinien ograniczać ani eliminować któregokolwiek ze sposobów ochrony uczestników badań określonych w niniejszej Deklaracji.
11. Naukowe badania medyczne powinno się projektować i prowadzić w taki sposób, aby unikać szkód dla środowiska lub je minimalizować i dążyć do jego zrównoważonego rozwoju.
12. Do prowadzenia naukowych badań medycznych z udziałem ludzi są upoważnione wyłącznie osoby posiadające odpowiednie wykształcenie, doświadczenie i kwalifikacje w zakresie etyki i metod naukowych. Takie badania wymagają nadzoru ze strony kompetentnego i odpowiednio wykwalifikowanego lekarza lub innego badacza.
Uczciwość naukowa ma zasadnicze znaczenie dla prowadzenia naukowych badań medycznych z udziałem ludzi. Zaangażowanym osobom, zespołom i organizacjom nie wolno uczestniczyć w nierzetelnie prowadzonych badaniach.
13. Grupom, które nie są wystarczająco reprezentowane w naukowych badaniach medycznych, powinno się zapewnić odpowiedni dostęp do udziału w tych badaniach.
14. Lekarze, którzy łączą badania z opieką medyczną, mogą włączać swoich pacjentów do badań naukowych tylko wówczas, gdy usprawiedliwia to ich potencjalna wartość profilaktyczna, diagnostyczna lub lecznicza, a także jeśli mają poważne podstawy, by sądzić, że udział w badaniu nie wpłynie niekorzystnie na zdrowie ich uczestników.
15. Osobom, które poniosły szkodę w związku z udziałem w badaniu, należy zapewnić odpowiednie odszkodowanie i leczenie.
Ryzyka, obciążenia i korzyści
16. W praktyce medycznej i w naukowych badaniach medycznych większości interwencji towarzyszą ryzyka i obciążenia.
Naukowe badania medyczne z udziałem ludzi można prowadzić jedynie wówczas, gdy znaczenie celu badania przeważa nad ryzykiem i obciążeniami jego uczestników.
17. Każde naukowe badanie medyczne z udziałem ludzi trzeba poprzedzić staranną oceną możliwych do przewidzenia ryzyk i obciążeń dla jednostek i społeczności biorących udział w badaniu w porównaniu z możliwymi do przewidzenia korzyściami dla nich albo dla innych osób lub społeczności, których dotyczy badany problem.
Należy wdrażać działania zmierzające do minimalizowania ryzyka i obciążeń. Ryzyka i obciążenia muszą być stale monitorowane, oceniane i dokumentowane przez badacza.
18. Lekarze i inni badacze nie mogą uczestniczyć w badaniu z udziałem ludzi, jeśli nie są przekonani, że ryzyka i obciążenia zostały prawidłowo oszacowane i można nimi w sposób zadowalający zarządzać.
Jeśli zostanie wykazane, że ryzyka i obciążenia przeważają nad potencjalnymi korzyściami, lub gdy pojawi się rozstrzygający dowód wskazujący na ostateczny wynik badania, lekarze i inni badacze muszą ocenić, czy badanie należy kontynuować, zmodyfikować czy natychmiast przerwać.
Indywidualna, grupowa i społeczna podatność na wykorzystanie
19. Niektóre osoby, grupy i społeczności znajdują się w sytuacji większej podatności na wykorzystanie jako uczestnicy badań ze względu na czynniki, które mogą być stałe lub zmienne i dynamiczne, i dlatego są bardziej narażone na pokrzywdzenie lub wykorzystanie. Jeśli takie jednostki, grupy i społeczności mają szczególne potrzeby zdrowotne, ich wykluczenie z badań medycznych może potencjalnie utrwalić lub pogłębić te nierówności. W związku z tym należy rozważyć i porównać szkody, jakie spowoduje wykluczenie z badania, ze szkodami wynikającymi z włączenia do niego. Aby włączenie do badania było sprawiedliwe i odpowiedzialne, należy tym osobom zapewnić specjalne wsparcie i ochronę.
20. Naukowe badania medyczne prowadzone z udziałem osób, grup lub społeczności szczególnie narażonych na wykorzystanie są uzasadnio ne tylko wtedy, gdy odpowiadają na ich potrzeby i priorytety zdrowotne, a dana osoba, grupa lub społeczność może odnieść korzyści ze zdobytej wiedzy, praktyki lub interwencji. Badacze mogą włączać takie podmioty tylko wtedy, gdy badania nie da się przeprowadzić na mniej podatnej na wykorzystanie grupie lub społeczności lub gdy ich wykluczenie utrwaliłoby lub pogłębiło te nie równości.
Wymagania naukowe i protokoły badań naukowych
21. Naukowe badania medyczne z udziałem ludzi powinny być uzasadnione naukowo, precyzyjnie zaprojektowane i przeprowadzone, co zwiększa szanse na uzyskanie wiarygodnej, ważnej i wartościowej wiedzy oraz zmniejsza ryzyko marnotrawstwa badawczego. Muszą być także zgodne z ogólnie przyjętymi zasadami naukowymi, opierać się na gruntownej znajomości literatury naukowej i innych istotnych źródeł informacji oraz odpowiednich eksperymentach laboratoryjnych, a w uzasadnionych sytuacjach także eksperymentach na zwierzętach.
Należy dbać o dobrostan zwierząt wykorzysty wanych w badaniach.
22. Projekt i sposób realizacji każdego naukowego badania medycznego z udziałem ludzi należy jasno opisać i uzasadnić w protokole badania.
Protokół powinien zawierać oświadczenie o zagadnieniach etycznych, które się wiążą z badaniem, i wskazywać, w jaki sposób uwzględniono zasady niniejszej Deklaracji. Powinny się w nim również znaleźć informacje dotyczące celów, metod, przewidywanych korzyści oraz potencjalnych ryzyk i obciążeń, kwalifikacji badacza, źródeł finansowania, wszelkich potencjalnych konfliktów interesów, postanowień dotyczących ochrony prywatności i poufności, zachęt dla uczestników, leczenia i/lub odszkodowania zapewnianego uczestnikom, którzy ponieśli szkodę w wyniku udziału w badaniu, oraz wszelkich innych istotnych aspektów badania.
Protokół badania klinicznego musi ponadto uwzględniać wszelkie postanowienia dotyczące okresu po zakończeniu badania.
Komisje bioetyczne
23. Protokół badania należy przedłożyć właściwej komisji bioetycznej przed jego rozpoczęciem do rozpatrzenia, skomentowania, udzielenia wskazówek i zaakceptowania. Komisja musi działać w sposób przejrzysty oraz być niezależna i cieszyć się autorytetem, aby się oprzeć nieuprawnionym naciskom ze strony badacza, sponsora lub innych podmiotów. Komisja musi dysponować wystarcza jącymi zasobami, aby wypełniać swoje obowiązki, a jej członkowie i pracownicy muszą jako zespół dysponować odpowiednim wykształceniem, przeszkoleniem i kwalifikacjami oraz cechować się różnorodnością, by móc skutecznie oceniać każdy rodzaj zgłoszonych badań.
Komisja musi się wyróżniać wystarczającą znajomością lokalnych uwarunkowań i mieć w składzie co najmniej jednego reprezentanta społeczeństwa. Musi ona uwzględniać normy i standardy etyczne, prawne oraz inne regulacje obowiązują ce w kraju lub krajach prowadzenia badania, jak również obowiązujące normy i standardy międzynarodowe, choć nie mogą one ograniczać ani eliminować żadnego ze sposobów ochrony uczestników badań określonych w niniejszej Deklaracji.
Protokół badania prowadzonego w ramach współpracy międzynarodowej musi zostać zaakceptowany przez komisje bioetyczne zarówno w kraju sponsorującym, jak i w kraju rekrutującym uczestników.
Komisja musi mieć prawo do monitorowania trwających badań, zalecania zmian, wycofywania zgody na ich prowadzenie i ich zawieszania. Jeśli wymagane jest monitorowanie, badacz musi raportować badanie komisji i/lub właściwemu podmiotowi monitorującemu dane i bezpieczeństwo, uwzględniając w szczególności informacje o każdym poważnym zdarzeniu niepożądanym. W protokole nie można wprowadzać żadnych zmian bez ich rozpatrzenia i zaakceptowania przez komisję. Po zakończeniu badania badacze muszą przedłożyć komisji raport końcowy zawierający podsumowanie wyników oraz wnioski z badania.
Prywatność i poufność
24. Należy przedsięwziąć wszelkie środki ostrożności w celu ochrony prywatności uczestników badań i poufności ich danych osobowych.
Świadoma zgoda
25. Dobrowolna i świadoma zgoda jest istotnym elementem poszanowania autonomii jednostki. Udział osób zdolnych do wyrażenia świadomej zgody w naukowych badaniach medycznych musi być dobrowolny. Można dopuścić konsultowanie się z członkami rodziny lub przedstawicielami społeczności, ale nie można włączyć do badania żadnej osoby zdolnej do wyrażenia świadomej zgody, jeśli się sama na to dobrowolnie nie zgodzi.
26. W naukowych badaniach medycznych z udziałem osób zdolnych do wyrażenia świadomej zgody każdy potencjalny uczestnik musi zostać odpowiednio i prostym językiem poinformowany o: celach, metodach, przewidywanych korzyściach oraz potencjalnych ryzykach i obciążeniach, kwalifikacjach badacza, źródłach finansowania, wszelkich potencjalnych konfliktach interesów, procedurach zapewniających ochronę prywatności i poufności, zachętach dla uczestników, postanowieniach dotyczących leczenia i/lub odszkodowania zapewnianego uczestnikom, którzy ponieśli szkodę w związku z udziałem w badaniu, oraz wszelkich innych istotnych aspektach badania.
Potencjalny uczestnik musi zostać poinformowany o prawie do odmowy udziału w badaniu lub wycofania zgody w dowolnym momencie bez żadnych niekorzystnych dla niego konsekwencji. Należy zwrócić szczególną uwagę na specyficzne potrzeby w zakresie informowania niektórych potencjalnych uczestników i komunikowania się z nimi, a także na sposoby wykorzystywane do przekazywania im informacji.
Po upewnieniu się, że potencjalny uczestnik zrozumiał informacje, lekarz lub inna wykwalifikowana osoba musi uzyskać dobrowolną, świadomą zgodę potencjalnego uczestnika, formalnie wyrażoną na piśmie lub elektronicznie. Jeśli zgoda nie może zostać wyrażona w formie pisemnej lub elektronicznej, to powinna zostać potwierdzona przez świadków i udokumentowana.
Wszyscy uczestnicy naukowych badań medycznych powinni mieć możliwość uzyskania informacji na temat wyników badania i ich znaczenia.
27. Lekarz lub inny badacz powinien zachować szczególną ostrożność, gdy zwraca się o udzielenie świadomej zgody na udział w badaniu do potencjalnego uczestnika pozostającego z nim w relacji zależności lub mogącego wyrazić zgodę pod wpływem presji. W takiej sytuacji świadomą zgodę powinna uzyskać inna odpowiednio wykwalifikowana osoba, która nie jest w żaden sposób uwikłana w relacje łączące uczestnika z lekarzem prowadzącym badanie.
28. W naukowych badaniach medycznych z udziałem uczestników niezdolnych do wyrażenia dobrowolnej i świadomej zgody lekarz lub inna wykwalifikowana osoba musi uzyskać świadomą zgodę od prawnie upoważnionego przedstawiciela, który uwzględni preferencje i wartości wyrażane przez potencjalnego uczestnika.
Osoby niezdolne do wyrażenia dobrowolnej i świadomej zgody są szczególnie narażone na wykorzystanie i mają prawo do odpowiednich zabezpieczeń. Należy im zapewnić ochronę, a do badania można je włączać jedynie wówczas, gdy może im ono przynieść osobiste korzyści lub jeśli się wiąże z minimalnym ryzykiem i minimalnym obciążeniem.
29. Jeśli potencjalny uczestnik niezdolny do udzielenia dobrowolnej i świadomej zgody jest w stanie wyrazić przyzwolenie na swój udział w badaniu, lekarz lub inna wykwalifikowana osoba musi uzyskać to przyzwolenie, oprócz zgody prawnie upoważnionego przedstawiciela, który uwzględni preferencje i wartości wyrażane przez potencjalnego uczestnika. Sprzeciw potencjalnego uczestnika należy uszanować.
30. Badania naukowe, których uczestnicy nie są zdolni do udzielenia zgody z przyczyn fizycznych lub psychicznych (np. pacjenci nieprzytomni), mogą zostać przeprowadzone jedynie, jeśli stan fizyczny lub umysłowy, który uniemożliwia udzielenie świadomej zgody, jest konieczną cechą charakteryzującą badaną grupę. W takich okolicznościach lekarz lub inna wykwalifikowana osoba powinien uzyskać świadomą zgodę od prawnie upoważnionego przedstawiciela uczestnika badania. Jeśli żaden przedstawiciel nie jest dostępny, a badania nie można opóźnić, można je rozpocząć bez świadomej zgody, pod warunkiem że uzasadnienie udziału uczestników w stanie, który czyni ich niezdolnymi do udzielenia świadomej zgody, określono w protokole badania oraz że badanie zostało zaakceptowane przez komisję bioetyczną. Dobrowolną i świadomą zgodę na kontynuację udziału w badaniu należy uzyskać możliwie najszybciej od prawnie upoważnionego przedstawiciela lub samego uczestnika (w przypadku odzyskania przez niego zdolności do wyrażenia zgody).
31. Lekarz lub inny badacz musi wyczerpująco poinformować potencjalnych uczestników, które aspekty sprawowanej nad nimi opieki są powiązane z badaniem. Odmowa udziału w badaniu lub wycofanie się z niego przez pacjenta nie może mieć nigdy negatywnego wpływu na relacje pacjent–lekarz ani na zapewnienie standardowej opieki (medycznej).
32. Lekarze lub inne wykwalifikowane osoby muszą uzyskać dobrowolną i świadomą zgodę uczestników badań na gromadzenie, przetwarzanie, przechowywanie i możliwe do przewidzenia przyszłe wykorzystanie materiału biologicznego oraz danych umożliwiających identyfikację lub ponowną identyfikację. Każde gromadzenie i przechowywanie danych lub materiału biologicznego od uczestników badań w celu ich wielokrotnego i nieokreślonego wykorzystania powinno być zgodne z wymogami określonymi w Deklaracji WMA z Tajpej, w tym z prawami osób fizycznych i zasadami zarządzania (biobankami). Komisja bioetyczna musi zaakceptować utworzenie baz danych i biobanków i na bieżąco monitorować ich wykorzystanie.
Jeśli uzyskanie zgody jest niemożliwe lub niewykonalne, ponowne wykorzystanie przechowywanych danych lub materiału biologicznego do badań jest możliwe wyłącznie po rozpatrzeniu i zaakceptowaniu projektu przez komisję bioetyczną.
Stosowanie placebo
33. Korzyści, ryzyka, obciążenia i skuteczność nowej interwencji należy porównać z korzyściami, ryzykami, obciążeniami i skutecznością najlepszej( ych) sprawdzonej( ych) interwencji, z wyjątkiem następujących okoliczności :
• jeśli nie istnieje sprawdzona interwencja, dopuszczalne jest zastosowanie placebo lub niestosowanie żadnej interwencji
• jeśli z przekonujących i uzasadnionych naukowo powodów metodologicznych zastosowanie interwencji innej niż najlepsza(-e) sprawdzona(-e) lub zastosowanie placebo, bądź niezastosowanie żadnej interwencji jest konieczne do określenia skuteczności lub bezpieczeństwa badanej interwencji, a uczestnicy, u których zastosowana zostanie interwencja inna niż najlepsza sprawdzona albo placebo, albo nie zostanie zastosowana żadna interwencja, nie będą narażeni na dodatkowe ryzyko poważnej lub nie odwracalnej szkody w wyniku nieotrzymania najlepszej sprawdzonej interwencji.
Do tej możliwości należy podchodzić z najwyższą ostrożnością, aby uniknąć jej nadużywania.
Postanowienia dotyczące postępowania po zakończeniu badania
34. Przed rozpoczęciem badania klinicznego sponsorzy i badacze muszą ustalić, kto (oni sami, systemy opieki zdrowotnej czy rządy) jest odpowiedzialny za zapewnienie dostępu do interwencji uznanej w badaniu za korzystną i racjonalnie bezpieczną po jego zakończeniu wszystkim uczestnikom, którzy nadal będą jej potrzebowali. Każde odstępstwo od tego wymogu musi zostać zaakceptowane przez komisję bioetyczną. Konkretne informacje na temat postanowień dotyczących okresu po zakończeniu badania muszą zostać ujawnione uczestnikom na etapie uzyskiwania ich świadomej zgody.
Rejestracja badań oraz publikacja i rozpowszechnianie wyników
35. Każde naukowe badanie medyczne z udziałem ludzi musi zostać zarejestrowane w publicznie dostępnej bazie danych jeszcze przed rekrutacją pierwszego uczestnika.
36. Badacze, autorzy, sponsorzy, redaktorzy i wydawcy mają moralne obowiązki związane z publikowaniem i rozpowszechnianiem wyników badań. Badacze mają obowiązek publicznego udostępnienia wyników swoich badań prowadzonych z udziałem ludzi i są odpowiedzialni za terminowość, kompletność i dokładność swoich raportów. Wszystkie strony powinny przestrzegać przyjętych wytycznych dotyczących etycznego raportowania. Wyniki negatywne i niejednoznaczne, tak samo jak wyniki pozytywne, muszą zostać opublikowane lub w inny sposób publicznie udostępnione. Źródła finansowania, powiązania instytucjonalne i konflikty interesów należy zadeklarować w publikacji. Raportów z badań przygotowanych niezgodnie z zasadami niniejszej Deklaracji nie powinno się przyjmować do publikacji.
Interwencje o nieudowodnionej skuteczności w praktyce klinicznej
37. Gdy niesprawdzona interwencja jest wykorzystywana w celu przywrócenia zdrowia lub złagodzenia cierpienia pojedynczego pacjenta, ponieważ uznane możliwości leczenia są nieodpowiednie lub nieskuteczne, a włączenie do badania klinicznego nie jest możliwe, niesprawdzona interwencja powinna stać się następnie przedmiotem badań oceniających jej bezpieczeństwo i skuteczność. Lekarze uczestniczący w takich interwencjach muszą najpierw zasięgnąć porady eksperta, rozważyć możliwe ryzyka i obciążenia oraz korzyści i uzyskać świadomą zgodę. Muszą również w stosownych przypadkach rejestrować i udostępniać dane oraz unikać podważania roli badań klinicznych jako metody badawczej. Pod żadnym pozorem nie można podejmować tych interwencji w celu uniknięcia obowiązku ochrony uczestników badań określonych w niniejszej Deklaracji.

© 1964-2024, Copyright, Światowe Stowarzyszenie Lekarzy / World Medical Association (WMA) ,
Tłumaczyli:   dr hab. n. med. Marek Czarkowski, prof. UKSW i prof. dr hab. n. med. Jakub Pawlikowski.
Tłumaczenie zostało zamieszczone tutaj za zgodą Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA) i tłumaczy.


URL: http://www.hemovigilance.com/pl/_helsinki24.html     ( QR | DM | AZ  code ) (vCard)   ( SSL ) [ printed: 16.09.2025 10:35 GMT]
Copyright © 1996-2025   Aix Scientifics® CRO, Akwizgran (Aachen), Niemcy (Ostatnio zmienione : 05.09.2025)